Inleiding

De zwangerschap brengt niet alleen vreugde en verwachting met zich mee, maar ook een verhoogde behoefte aan essentiële voedingsstoffen om zowel de moeder als de groeiende baby te ondersteunen. In dit artikel gaan we in op ijzer, een voedingsstof waar veel rond te doen is als we het hebben over de zwangerschap. Waarom is ijzer belangrijk? Hebben zwangere vrouwen een verhoogde behoefte aan ijzer? Op deze vragen zullen we ingaan.

IJzer

IJzer is een mineraal dat ons lichaam niet zelf kan aanmaken. We moeten het daarom uit de voeding opnemen. Al het ijzer in ons lichaam hebben we ooit via voeding binnen gekregen. In ons lichaam speelt ijzer een belangrijke rol bij een aantal processen. Ook voor een gezonde zwangerschap en het welzijn van moeder en kind is het belangrijk. Eén van de voornaamste processen waar ijzer bij betrokken is, is de aanmaak van rode bloedcellen. IJzer is nodig voor de aanmaak van hemoglobine: het eiwit dat rode bloedcellen nodig hebben om zuurstof te kunnen vervoeren. Als er te weinig ijzer in het lichaam is, ontstaat een vorm van bloedarmoede.

IJzer bij vrouwen

Vrouwen hebben een hoger risico op een ijzertekort dan mannen. Dit heeft vooral te maken met de menstruatie. Bloedverlies is eigen aan de menstruatie, wat risico geeft op een ijzertekort als het verloren ijzer niet terug wordt aangevuld via de voeding. Een ijzertekort kan ernstige gevolgen hebben. Zo kan het leiden tot een verminderde vruchtbaarheid en het uitblijven van menstruatie. Daarnaast kan een ijzertekort de symptomen van het premenstrueel syndroom (PMS) verergeren. Het premenstrueel syndroom is een geheel van lichamelijke en emotionele verschijnselen die optreden in de periode net vóór de menstruatie. Deze verschijnselen gaan van gevoelige borsten tot prikkelbaarheid en vermoeidheid. Soms zijn deze klachten zo hinderlijk dat ze de vrouw belemmeren in haar dagelijkse bezigheden.

Ook tijdens de zwangerschap heeft de vrouw een risico op een ijzertekort. Tijdens de zwangerschap treedt geen menstruatie op: hier komt het risico op een ijzertekort vooral door de verhoogde behoefte aan ijzer (zie verder). Tijdens de zwangerschap is het dan ook belangrijk om via de voeding voldoende ijzer op te nemen.

Bronnen van ijzer 

In de voeding is ijzer aanwezig in twee vormen [1]:

• Heem-ijzer: is aanwezig in dierlijke producten, zoals vlees, gevogelte en zeevruchten.
• Non-heem-ijzer, is aanwezig is plantaardige voeding, waaronder volle granen, noten, zaden, peulvruchten en bladgroenten. Daarnaast is non-heem-ijzer aanwezig in dierlijke producten, doordat deze dieren dit ijzer uit plantaardig voedsel hebben opgenomen. 

De opname van ijzer in ons lichaam

Het lichaam kan heem-ijzer beter opnemen dan non-heem-ijzer. De opname van non-heem-ijzer kan echter door verschillende factoren beïnvloed worden. Zo neemt het lichaam non-heem-ijzer beter op wanneer de maaltijd daarnaast ook vitamine C en heem-ijzer bevat. Andersom kunnen zemelen (een soort vezels), een te grote inname van calcium en bepaalde plantaardige stoffen, zoals fytaten en tannines, de opname van non-heem-ijzer remmen [2].

IJzersuppletie voor het vermijden van bloedarmoede bij zwangerschap

Bloedarmoede tijdens de zwangerschap blijft wereldwijd een veelvoorkomend probleem, zelfs in ontwikkelde landen zoals Nederland en België. In een Belgisch onderzoek in 2003 [3] stelden onderzoekers vast dat 31% van de vrouwen in het derde trimester lijdt aan bloedarmoede. 

Bij bloedarmoede is er een tekort aan rode bloedcellen of aan hemoglobine. Bloedarmoede kan nadelige gevolgen hebben voor de gezondheid van de aanstaande moeder en het ontwikkelende kind. Voor de moeder verhoogt bloedarmoede het risico op ademhalingsproblemen, flauwvallen, vermoeidheid, hartkloppingen en slaapproblemen voor de moeder. Daarnaast is er een verhoogd risico op infecties rond de geboorte, bloedingen en pre-eclampsie (hoge bloeddruk tijdens de zwangerschap, die schadelijk en mogelijk dodelijk is voor moeder en kind). Kinderen van moeders die tijdens de zwangerschap een ijzertekort hadden, hebben een groter risico op denk- en leerstoornissen en gedragsproblemen. Verder hebben deze kinderen een groter risico op groeivertraging, vroeggeboorte en een laag geboortegewicht. In ontwikkelingslanden leiden ijzertekorten tijdens de zwangerschap tot een aanzienlijk risico op sterfte [4]; in ontwikkelde landen zoals Nederland en België zijn de risico’s gelukkig een stuk milder, door de goede gezondheidszorg hier.

Een deel van de toename van bloedarmoede tijdens de zwangerschap kunnen we verklaren door de normale lichamelijke veranderingen die horen bij deze bijzondere levensfase. In de eerste zes maanden van de zwangerschap daalt het gehalte aan hemoglobine. Het laagste punt wordt bereikt rond het begin van het derde trimester en begint dan weer te stijgen in de aanloop naar de bevalling. Later in de zwangerschap wordt het moeilijk om bloedarmoede door een ijzertekort te onderscheiden van andere vormen van bloedarmoede. Daarom kan een eventueel ijzertekort best vroeg in de zwangerschap opgemerkt worden. Het tijdig opmerken van een ijzertekort is ook belangrijk zodat er snel iets aan gedaan kan worden en de nadelige effecten op de gezondheid beperkt blijven [5].

Als er iets gedaan moet worden aan een ijzertekort, zijn er eigenlijk twee mogelijkheden. Allereerst kunnen we het voedingspatroon aanpassen, zodat het meer ijzer bevat. Ten tweede kan ijzer worden aangereikt onder de vorm van een supplement. Onderzoekers in 1994 [6] stelden zich de vraag of met gewone voedingsmiddelen de hoeveelheid ijzer kan worden aangeleverd die nodig is tijdens de zwangerschap. In het onderzoek kregen de 12 deelnemende vrouwen een ontbijt van brood, vlees en sinaasappelsap. De belangrijkste bevinding van het onderzoek was dat de mate waarin het lichaam ijzer opneemt, toeneemt tijdens de zwangerschap. Dit is een normale verandering van het lichaam tijdens de zwangerschap, en dus geen respons van het lichaam op een eventueel ijzertekort. Deze toename in de opname van ijzer zorgt er doorgaans voor dat met gewone voedingsmiddelen voldoende ijzer kan worden aangereikt. Slechts één van de 12 deelnemende vrouwen ontwikkelde een niet-symptomatisch ijzertekort. Dit betekent dat de vrouw op basis van het gehalte ijzer in haar bloed wel een ijzertekort heeft, maar dat dit niet samenhing met klachten die normaal optreden bij een ijzertekort.

In 2003 onderzochten andere wetenschappers het effect van het dagelijks gebruik van een ijzer-supplement bij zwangere vrouwen, die aan het begin van de zwangerschap geen bloedarmoede hebben. De deelnemende vrouwen werden opgevolgd vanaf de inschrijving tot de 28e week van de zwangerschap. Ongeveer de helft van de deelnemende vrouwen kreeg een placebo (een nepgeneesmiddel dat geen actieve stof bevat); de andere helft kreeg maandelijks een supplement met 30 mg ijzer. Het onderzoek toonde aan dat het gebruik van een ijzer-supplement geen noemenswaardige invloed had op het risico op bloedarmoede of vroeggeboorte. De kinderen van moeders die het ijzer-supplement kregen, hadden minder vaak een laag geboortegewicht. Verder onderzoek naar het gebruik van een ijzer-supplement tijdens de zwangerschap als een mogelijke maatregel om het geboortegewicht te verbeteren, zou interessant zijn.

Een laatste onderzoek uit 1999 [8] deed onderzoek naar de ijzer-voorraad en de opname van ijzer bij zwangere vrouwen. Slechts 20% van de vruchtbare vrouwen heeft een ijzer-voorraad van meer dan 500 mg, wat nodig is voor de zwangerschap. 40% van de vrouwen heeft een voorraad van 100 à 500 mg ijzer en de resterende vrouwen hebben bijna geen ijzer-voorraad. 

Belangrijk was de bevinding van de onderzoekers dat de gemiddelde ijzer-inname via voeding slechts 9 mg/dag bedroeg, wat een stuk lager is dan de 12 à 18 mg/dag waar we tot dan toe vanuit gingen. Ook hier zagen de onderzoekers dat de opname van ijzer toeneemt tijdens de zwangerschap. Ondanks deze hogere opname van ijzer tijdens de zwangerschap is dit bij ongeveer 20% van de vrouwen nog altijd niet voldoende om te zorgen voor een ijzer-gehalte dat hoog genoeg is voor de zwangerschap. 

Zwangere vrouwen die een ijzer-supplement krijgen hebben een grotere ijzer-voorraad, een hoger hemoglobine-gehalte en een kleiner risico op bloedarmoede, zowel tijdens als na de zwangerschap. Een deel van dit ijzer wordt ook doorgegeven aan het kind, zoals blijkt uit het hoger gehalte aan serumferritine (een eiwit dat ijzer transporteert) bij de kinderen van moeders die een ijzer-supplement krijgen [9].   

Aanbevelingen 

Op basis van de hierboven genoemde onderzoeken [3-9] en de aanbevelingen van de Hoge Gezondheidsraad [10] adviseren we vrouwen met een zwangerschapswens om speciale aandacht te geven aan hun ijzer-inname. Een ijzertekort kan best vóór of zo vroeg mogelijk tijdens de zwangerschap opgemerkt en rechtgezet worden.

Het is belangrijk om het risico op een ijzertekort tijdens de zwangerschap zo laag mogelijk te houden. Een ijzertekort tijdens de zwangerschap kan namelijk slecht zijn voor de gezondheid van de moeder en de ontwikkeling van het kind. In ontwikkelde landen zoals Nederland en België heeft een ijzertekort tijdens de zwangerschap zelden de ernstige gevolgen die we zien in ontwikkelingslanden. Toch mogen we het belang van ijzer niet onderschatten.

Om een ijzertekort tijdens de zwangerschap te vermijden, gaat de voorkeur uit naar een voedingspatroon dat voldoende ijzer bevat. Voedingsmiddelen die als een goede natuurlijke bron van ijzer kunnen dienen, zijn bijvoorbeeld vlees, brood, ontbijtgranen en sinaasappelsap. Door deze voedingsmiddelen dagelijks te nuttigen, kun je al veel doen om te zorgen voor een gezonde ijzer-inname.

Soms zijn aanpassingen in het voedingspatroon alleen niet voldoende om te zorgen voor een ijzer-gehalte dat hoog genoeg is. Dan kan een ijzer-supplement nuttig zijn. Dit is echter altijd te bespreken met je gynaecoloog of een arts. IJzer-supplementen hebben immers het belangrijke nadeel dat ze vaak ongewenste effecten hebben, zoals harde stoelgang en moeilijk naar het toilet kunnen gaan. Dat terwijl deze klachten al vaak optreden bij zwangere vrouwen.

Deze gecombineerde aanpak, waarbij we beginnen met aanpassingen in het voedingspatroon en een ijzer-supplement toevoegen als dat nodig is, is volgens ons de meest effectieve en veilige strategie om het risico op bloedarmoede door ijzertekort te verlagen.  

Slot

In dit artikel hebben we gezien waarom ijzer belangrijk is voor het lichaam en waarom vrouwen een groter risico hebben op een ijzertekort dan mannen. Ook tijdens de zwangerschap is ijzer belangrijk voor de moeder en het kind. Een ijzertekort tijdens de zwangerschap kan bijvoorbeeld leiden tot bloedarmoede, en zou het risico op pre-eclampsie vergroten. Kinderen van wie de moeder tijdens de zwangerschap een ijzertekort had, zouden een groter risico hebben op een laag geboortegewicht, groeiachterstand, denk- en leerstoornissen en gedragsproblemen.

In dit artikel hebben we ook gezien dat het lichaam van de moeder tijdens de zwangerschap van nature meer ijzer opneemt uit de voeding. Zo zorgt het lichaam zelf dat het kan voldoen aan de hogere ijzerbehoefte tijdens de zwangerschap. Hiervoor is het wel belangrijk dat de voeding voldoende ijzer bevat. Het voedingspatroon van zwangere vrouwen blijkt echter minder ijzer te bevatten dan voorheen werd aangenomen.

We sluiten af met een aanbeveling om het risico op een ijzertekort tijdens de zwangerschap te verlagen. In de meeste gevallen kun je een ijzertekort vermijden met een gezond en gevarieerd voedingspatroon, dat voldoende ijzer bevat. Soms is dit niet genoeg; dan kan een ijzer-supplement een uitkomst bieden. Het gebruik van een ijzer-supplement kun je best wel bespreken met je gynaecoloog of een arts.  

Bronnen

1. Iron. (2023, 7 maart). The Nutrition Source. https://www.hsph.harvard.edu/nutritionsource/iron/
2. National Institutes of Health Office of Dietary Supplements: Iron Fact Sheet for Health Professionals https://ods.od.nih.gov/factsheets/Iron-HealthProfessional/. Accessed 9/2/2019.
3. Massot, C., & Vanderpas, J. (2003). A SURVEY OF IRON DEFICIENCY ANAEMIA DURING PREGNANCY IN BELGIUM: ANALYSIS OF ROUTINE HOSPITAL LABORATORY DATA IN MONS. Acta Clinica Belgica, 58(3), 169–177. https://doi.org/10.1179/acb.2003.58.3.004
4. Abu-Ouf NM, Jan MM. The impact of maternal iron deficiency and iron deficiency anemia on child's health. Saudi Med J. 2015 Feb;36(2):146-9. doi: 10.15537/smj.2015.2.10289. PMID: 25719576; PMCID: PMC4375689.
5. Scholl, T. O. (2005). Iron status during pregnancy: setting the stage for mother and infant. The American Journal of Clinical Nutrition, 81(5), 1218S-1222S. https://doi.org/10.1093/ajcn/81.5.1218
6. Barrett, J., Whittaker, P., Williams, J. G., & Lind, T. (1994). Absorption of non-HAEM iron from food during normal pregnancy. The BMJ, 309(6947), 79–82. https://doi.org/10.1136/bmj.309.6947.79
7. Cogswell, M. E., Parvanta, I., Ickes, L., Yip, R., & Brittenham, G. M. (2003). Iron supplementation during pregnancy, anemia, and birth weight: a randomized controlled trial. The American Journal of Clinical Nutrition, 78(4), 773–781. https://doi.org/10.1093/ajcn/78.4.773
8. Milman N, Bergholt T, Byg KE, Eriksen L, Graudal N. Iron status and iron balance during pregnancy. A critical reappraisal of iron supplementation. Acta Obstet Gynecol Scand. 1999 Oct;78(9):749-57. PMID: 10535335.
9. Taylor DJ, Mallen C, McDougall N, Lind T. Effect of iron supplementation on serum ferritin levels during and after pregnancy. Br J Obstet Gynaecol 1982; 89: 1011–17.
10. Hoge Gezondheidsraad. Voedingsaanbevelingen voor België - 2016. Brussel: HGR; 2016. Advies nr. 9285.